HANGİ DİLLE KONUŞUYORUZ?[1]
Önder Saatçi
Türk dili günümüzde Moğolca ve Mançu-Tunguzca ile Altay dilleri arasında gösteriliyor. Bilim adamları Japonca ve Korecenin de bu taifeye dahil olduğunu düşünmekteler. Ancak Altay dillerinin akraba diller olduğu şüpheli. Yani, tek bir kaynaktan gelip gelmediği hususu aydınlatılmış değil. Buna karşılık dil araştırmacıları büyük dil ailelerinden de bahsediyorlar. Mesela, içinde Arapça ve İbranicenin olduğu Hami-Sami, içinde Türkçenin de olduğu Altay, içinde Fince ve Macarcanın bulunduğu Ural, İngilizce, Almanca, Fransızca, Farsça, vb. pek çok dili barındıran Hint-Avrupa ve daha başka bazı dil topluluklarının aynı kökten geldiği ve böylece büyük bir dil ailesi oluşturduklarını ileri sürüyorlar. Bugün için bu gibi bilgiler bir teoriden ileriye geçmiş sayılmaz. Ancak bu teorileri destekleyen birtakım bulgular dillerin kaynaklarını aydınlatmada birer ipucu olarak değerlendiriliyor.
Gelelim, Türkçemizin dünya dilleri sıralamasındaki yerine. Bu sıralamada nüfusu esas alacağız. Türk dili Çince, İngilizce, İspanyolca ve Hintçeden sonra konuşanlarının sayısı dikkate alındığında dünyada beşinci sırada yer alıyor. Bunu söylerken Türk dilinin, yaklaşık 250.000.000’luk bir Türk dünyasının ortak dili olduğunu bilmeliyiz. Üstelik Türk dilini konuşanların tamamının Türk soylu olduklarını da eklemeliyiz. Buna karşılık, İngilizce ve İspanyolcanın bugün dünyanın geniş coğrafyalarında konuşuluyor olmasının sebebinin sömürgecilik olduğunu gözden uzak tutmamalıyız. Şunu da eklemek lazımdır ki dünya üzerinde Türklüğünü, dolayısıyla Türk dilini kaybetmiş bazı Türk topluluklarının varlığı da söz konusu.
Türk dilinin bir özelliği de en az 5000 yıllık bir geçmişe sahip olmasıdır ki bu, ancak Çincenin sahip olabileceği bir meziyet olabilir. Türk dilinin yaşı üzerinde derin araştırmalar yapmış olan Prof. Dr. O. Nedim Tuna MÖ 4000-2500 yılları arasında yaşamış olan Sümerlerin dilindeki 165 kelimenin o günkü Türkçeden alınmış olduğunu belgelemiştir[2]. Bu da dilimizin yaşının belirlenmesinde önemli bir delildir. Tabi, Türk dilinin yaşı meselesi gündeme gelince dilimizin birçok lehçelerinin ve ağızlarının bulunduğu hususu da hemen akla gelmelidir.
Günümüzde Azerbaycan, Kazak, Kırgız, Özbek, Uygur, Tatar gibi başlıca Türk lehçelerinden bahsedebilmekteyiz. Bunlar aslında Türk yurtlarının ve boylarının adları. Tabiatıyla lehçeler de yurt veya boy adlarıyla anılıyor. Bunları bazen “Azerbaycan Türkçesi, Kazak Türkçesi, Uygur Türkçesi, vb.”, bazen de “Azerice, Kazakça, Uygurca, vb.” diye adlandırıyoruz. Yalnız burada bir sorun var. “Azerbaycan Türkçesi” terimini daha çok Türkiye’deki Türkologlar benimsemişken Azerbaycan Anayasası devletin resmî dilini “Azerbaycan Cumhuriyeti’nin devlet dili Azerbaycan dilidir.”[3] şeklinde kaydediyor. Türkmenistan Anayasası’nda da “Türkmen dili, Türkmenistan’ın Devlet dilidir.”[4] ibaresi var. Bunlardan anlaşıldığına göre, Azerbaycanlı ve Türkmenistanlı siyasetçiler kendi konuşma biçimlerini Türk dilinin birer lehçesi olarak değil, doğrudan doğruya birer dil olarak görüyorlar. Bu anlayışın diğer Türk devletlerinde de hâkim olduğunu söyleyebiliriz. Peki, bu tutum isabetli midir? Türk dünyasının bütünlüğü ve dilinin birliği hususu göz önünde bulundurulacak olursa, bunun hiç de uygun olmadığını söylemeliyiz. Bununla birlikte, bu ülkelerde “Türkî diller” gibi bir kavram da yok değil. Bu da bu ülkelerin, kendilerini, Türk dünyasının bir parçası saydıklarını gösteriyor. Ancak kimsenin kendi “dil”ini “lehçe” seviyesine indirmeye niyetli olmadığı da anlaşılıyor.
Peki, bu yaklaşımın ardında yatan sebep nedir? Niçin, bağımsızlıklarının 30. yılını kutlayan bu Türk cumhuriyetleri dil konusunda böylesine farklı bir anlayışı benimsemekteler?.. Bunda en önemli etken eski Sovyet dil ve kültür politikalarının bu ülkelerde henüz kökünden kazınmamış olmasıdır. Denebilir ki bu ülkeler siyasi bakımdan bağımsızlaşmış olsa da zihniyet bakımından bağımsızlıklarını henüz tam anlamıyla elde etmiş değiller. Öyle ki Sovyetler Birliği ve hatta çarlık döneminde Ruslar, istila etmiş oldukları Türk yurtlarında, İlminski, Ostromov ve daha başka bazı “ajan-bilim adamları” vasıtasıyla kendi taraflarına çekmiş oldukları çeşitli Türk boylarından olan kültür adamlarına, sözde bir millî (aslında kavmi) kimlik aşılamışlar ve bunun da bir vasıtası olarak her bir Türk topluluğuna birer alfabe verip birer de gramer (dil bilgisi) dayatarak lehçelerinin apayrı birer dil olduğunu onlara benimsetmişler. Tabi, ekonomi ve kültür politikalarıyla da bu “böl, parçala, yönet” ana politikası bugünkü acı meyvelerini vermiş. Bu Türk toplulukları, 20. yüzyılın başlarına kadar kendi konuştukları dile, Türkçe, Türkî, Türk tili derlerken, 70 yıllık Sovyet politikalarının ardından, bugün artık “Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, Türkmence” demekteler[5]. Üstelik bu devletlerin yetkilileri bir araya geldiklerinde birbirleriyle ancak Rusça konuşarak anlaşabiliyorlar. Üstelik Rusça bu ülkelerde hâlâ daha itibarını koruyor…
Türk diline karşı bu yaklaşımların yalnızca SSCB sınırlarında geçerli olduğunu da düşünmeyelim. Bu politikaya paralel olarak ABD ve hatta Türkiye’de meseleye böyle bakan pek çok Türkolog yetişmiştir. Bugün Amerikan literatüründe de Türkiye Türkçesi “Turkish”, diğer Türk lehçeleri “Turkic” terimleriyle anılıyor. Türkiye’de de başta merhum Prof. Dr. Talât Tekin ve onun ekolünden yetişmiş Türkologlar Türk dilleri terimini tercih etmektedirler. Her ne kadar bu Türkologlar Türk lehçelerinin hepsinin ortak bir kökten geldiğini inkâr etmeseler de yine de Türk lehçelerine “dil” demekteler[6]. Onların bu tutumları şu esasa dayanıyor. Onlara göre, iki kişi karşı karşıya geldiklerinde birbirleriyle anlaşabiliyorlarsa aynı dili konuşuyorlar demektir. Anlaşamıyorlarsa farklı dilllerle konuştukları hükmüne varılır[7]. Oysa, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Türk lehçelerinin anlaşma oranlarının farklı olduğunu, ilk karşılaşmadaki anlaşma oranlarının da yanıltıcı olacağını ileri sürerek şu tezi ortaya koyar: Bir Türkiye Türkü ile bir Kazak Türkü her ne kadar ilk karşılaşmalarında birbirleriyle anlaşamazlarsa da birkaç aylık bir sürede birbirlerinin lehçelerini sökmeleri ve rahatlıkla anlaşmaya başlamaları mümkündür[8]. Ancak hiçbir Türk normal şartlarda birkaç ay içinde mesela, İngilizceyi, Almancayı bu oranda sökemez. Çünkü Almanca veya İngilizce Türkçeye göre farklı birer dilken Kazakça, Kırgızca, Tatarca, vb.leri birer lehçedir. Kaldı ki geçmişteki yıkıcı Sovyet politikalarına rağmen, bugün mesela Türkiye Türkleri ile Azerbaycan Türklerinin anlaşma oranı çok yüksektir. Kazaklarla Kırgızlar, Özbeklerle Uygurlar da kendi aralarında oldukça iyi anlaşırlar. Tatarlarla Başkurtlar için de aynı şey söylenebilir. Demek ki Türk dünyasının ortak dili Türkçedir, bunun ancak lehçeleri ve ağızları vardır.
Meselenin burasında Irak Türk(men)lerinin dil meselelerine de temas etmekte fayda görüyoruz. Bilindiği gibi Irak Türk(men)leri Irak coğrafyasının kuzeybatısından güneydoğusuna, Telâfer’den Mendeli’ye uzanan bir şeritte yerleşmişlerdir. Bu topluluk Osmanlı Devleti’nin çökertildiği yıllarda Irak Türkleri olarak anılmaktayken bugün artık “Irak Türkmenleri” şeklinde adlandırılıyor. Bunun tarihî, siyasi ve sosyolojik sebeplerini Türkmeneli dergimizin 155. sayısında genişçe tahlil etmeye çalışmıştık[9]. Bu yazıda meseleyi daha çok terminoloji açısından tartışmaya çalışacağız.
Peki, Irak Türk(men)lerinin dili nedir? Türkçe ise hangi Türkçedir? Daha doğrusu hangi Türk lehçesi? Bu toplumun konuştuğu dile bugün ne ad verilmesi uygundur? “Türkmence” denmesi yaygın bir söyleyiş hâline gelmiş. Peki, Irak’ta kullanılan “Türkmence”nin Türkmenistan’dakiyle bir ilişkisi var mıdır? Ne kadar ona benzer ne kadar benzemez?..
Irak Türkmenleriyle Türkmenistan Türkmenlerinin etnik bağı Oğuz Türklerinden olmalarıdır. Dil bakımındansa, Türkmensitan lehçesinin bazı dil özellikleri bu toplumun dilinde gözlenebilirse de, esas itibariyle bu topluluk Azerbaycan Türkçesini kullanır. Fakat Azerbaycan lehçe sahası, bugünkü Azerbaycan Cumhuriyeti’nin sınırlarını çok çok aşarak İran’ın geniş bir kısmını, Gürcistan’ın bir bölümünü, Doğu Anadolu’yu, Suriye ve Irak’taki Türk yurtlarını da içine aldığından, araya da zaman girdiğinden ve bu Türkler uzun bir zamandan beri belirli bir siyasi birlik içinde bulunmadıklarından, bu toplulukların hepsinin diline -İran’dakiler hariç- Azerbaycan Türkçesi denilmiyor. O hâlde Irak Türk(men)lerinin dili nasıl adlandırılmalıdır? Bu soruyu cevaplandırmak için bugüne kadar literatürde meselenin nasıl ele alındığını gözden geçirmekte fayda vardır:
Ünlü araştırmacı Prof. Dr. Fuad Köprülü Irak Türk(men)lerinin Oğuz boyunun Azeri lehçesini konuşan Türkler olduğunu kaydetmiştir[10].
Ata Terzibaşı da “Türkman lehçesi, Azeri lehçesine Türk lehçesinden daha yakın ve belki ikiz kardeşler…” diyerek bu konudaki kanaatini belirtmiştir[11].
Sadettin Buluç da şu bilgileri vermektedir: “Kerkük ağzı, başta Azerbaycan diyalekti olmak üzere, Doğu Anadolu’nun bazı ağızlarına yakın görünmektedir.”[12].
1.Bican Ercilasun, Irak Türk(men)lerinin konuşma diline “Irak Türkmen Ağızları” terimini uygun görmüş ve “… Irak Türk ağızları, Azeri ağızları içinde yer almaktadır.” diyerek Kerkük ağzındaki bazı ses ve şekil özelliklerini Azerbaycan Türkçesiyle karşılaştırıp iki bölgenin dil benzerliklerini ortaya koymuştur[13].
Çoban Hıdır Haydar, “Irak Türkmen Ağızları” başlıklı doktora tezinde şunları kaydetmiştir: “Irak Türkmen Ağızları Batı Türkçesinin doğu yöresinde (Azeri Türkçesi) yer alan ağızlar topluluğuna girer.”[14].
Hüseyin Şahbaz da “Kerkük Ağzı” başlıklı doktora tezinde şu bulguya ulaşmış olduğunu belirtir: “Irak’ta konuşulan Türkçenin, umumi karakteri itibariyle, bir Azerî şivesi olduğu anlaşılmaktadır.”[15].
Suphi Saatçi de Irak Türkmen ağızlarının Azerbaycan’la ilişkisini şu sözlerle anlatır: “Kerkük’te, Erbil’de ve diğer Türkmen yerleşim merkezlerinde konuşulan yöre ağızlarını genel olarak Azeri diyalektiğine dahil etmek mümkündür.”[16].
Azerbaycanlı bilim adamı E. M. Demirçizade de şu değerlendirmede bulunmuştur: “15-16. YY yazı dilimizde Güney Azerbaycan ve Bağdat (Kerkük) ağızları unsurlarının ağır bastığı görülür, Kerkük ağzını Azeri Türkçesinin güney grubu ağzı ve lehçeleri sırasına dahil ediyoruz.”[17]. Demirçizade’den başka, N. Memmedov ve A. Ahundov da aynı görüşü dile getirmişlerdir[18].
Şimdi, bu bilgiler ışığında meseleye dair kendi görüşlerimizi ifade etmeye çalışalım: Her ne kadar Irak’taki Türk(men)lerin ağızları Azerbaycan Türkçesinin özelliklerini gösteriyorsa da literatürde de günlük dilde de “Irak Azericesi” diye bir terim yoktur. Bu yüzden, akademik alanda, bu Türk topluluğunun konuşma biçimini karşılayacak en uygun terimin Irak Türk(men) ağızları olduğu kanaatindeyiz. Ancak “Irak Türk(men) ağızları” yalnızca bir Türkoloji terimi olarak kullanılmaktadır. Bölge halkı ise kendi diline “Türkmence” demektedir. Fakat bunun Türkmenistan’daki Türkmence olmadığı kesindir. Buna “Irak Türkmencesi” denilecek olursa bu ağızlar topluluğu, Türk dilinin mevcut lehçelerinden apayrı bir lehçeye ait olmadığı için gerçeklerle uyuşmaz. Ayrıca bugüne kadar hiç kullanılmadığından, önerilse de tutmaz. Öte yandan, böyle bir terim ortaya konursa Irak’taki Türk(men) ağızlarının sanki Türkmenistan lehçesiyle akraba olduğu veya onun ağızları olduğu gibi yanlış bir kanaatin de yayılmasına sebep olur. Bununla birlikte, medyada ve Türkoloji literatüründe “Irak Türkmen Türkçesi” terimi de kullanılmaktadır. Bu terim mevcut şartlarda en ideal terim olmasa da oldukça açıklayıcıdır, denebilir. “Türkmen” adının terimde yer alması etnik kökeni vurguladığından, yayılmasını da sağlamıştır, diyebiliriz. Kanaatimizce bu yaygın terimin basın yayında ve günlük dilde kullanılmasının bir sakıncası yoksa da Türkolojide Irak Türkmen ağızları terimi daha uygundur. Bu arada, çok nadir olmakla beraber literatürde “Irak Türk ağızları” terimine de rastlanmakla beraber bu terim bugün için tutunmuş değildir.
Meselenin yazı diliyle olan ilişkisine de kısaca temas etmek gerek. Türk (men)ler, denebilir ki 16. yy’dan beri, yazı ve eğitim dilinde “Osmanlıca”yı (Türkiye Türkçesi) benimsemişlerdir. Fakat Irak’ta cumhuriyet kurulduğundan bu yana resmî kayıtlarda ve hukuki belgelerde Irak Türk(men)lerinin dili “Türkmence” olarak geçmektedir. Nitekim, 2003 yılından itibaren bütün Türk(men) bölgelerinde açılan ve içinde “Türkiye Türkçesi”yle öğretim yapılan okullar da “Türkmen okulları”, çeşitli okullarda verilen “Türkiye Türkçesi” dersinin adı da “التركمانية اللغة” (Türkmen dili, Türkmence) olarak anılmaktadır. Demek ki Irak makamları Türkmenlerin hem konuşma hem de yazı dilini aynı terimle karşılama eğilimini sürdürmekteler. Şu tezatı da ortaya koymadan geçmek mümkün değil: Irak’ta Türkmenler her ne kadar Türkiye Türkçesini yazı dili olarak kullansalar da bu yazı dili onlara ait olduğundan, kendileri de “Türkmen” diye adlandırıldıklarından, Türkiye Türkçesi, Irak’ta resmî açıdan “Türkmence” olarak adlandırılmış oluyor. Gözlemlerimize göre Türk(men)ler bunu çok da büyük bir sorun olarak görmemekteler.
Görülüyor ki Irak Türk(men)lerinin kimliğinin belirlenmesinde ve dilinin tanımlanmasında tarihî ve kültürel saiklerden daha ziyade siyasi etkenler rol oynamıştır. Orta Asya Türk cumhuriyetlerindeki ve SSCB’nin özerk bölgelerindeki Türkler nasıl ki Sovyet politikaları doğrultusunda kavmi (etnik) bir gelişmeye sürüklenerek birbirlerine yabancılaştırılmışsa Irak Türk(men)leri de Irak’ta benzer birtakım siyasetlerin etkisi altında kalmışlardır. Günümüzdeyse Türk dünyasının zincirleri kırılmıştır. Teknolojinin de gelişmesiyle dünya küçülmüş uzaklar yakın olmuştur. Bu fırsatın iyi değerlendirilmesi gerekir. Irak Türk(men)leri, 60’lardakine, 70’lerdekine benzer, yeni bir kültür atağıyla Türkiye ve Türk dünyasıyla yeni kültürel ve sosyal ilişkiler kurmalı, ana dillerinin farkına varmalı; konuştukları dilin, Azerbaycan Türkçesinin ağızları olduğunu bilmekle birlikte, bugün artık iyice yerleşmiş olan “Irak Türkmen Türkçesi” adıyla anıldığını; fakat özünde, Türk dili olduğu gerçeğini kavramalıdırlar.
***
[1] Önder Saatçi, Hangi Dilde Konuşuyoruz. Kardaşlık dergisi, Sayı:93, Ocak- Mart 2022, s, 8-11, İstanbul
[2] O. Nedim Tuna, Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi, TDK Yayınları, Ankara 2011, s. 40-46.
[3] https://www.anayasa.gen.tr/azerbaycan-aleskerli.htm
[4] https://hukukbook.com/turkmenistan-anayasasi/
[5] Geniş bilgi için bkz. A. Bican Ercilasun, Türk Dünyası Üzerine İncelemeler, Akçağ Yayınları, s. 56-75.
[6] Talât Tekin, “Türk Dilleri Ailesi-1”, Türk Dili, S: 318 (Mart 1978), s. 178-183; Nurettin Demir, “Talât Tekin ve Dil, Lehçe, Şive Tartışmaları”, Talât Tekin Makaleler-3 (Hz. E. Yılmaz-N. Demir), Grafiker Yayınları, Ankara 2005, s. 25-29.
[7] Talât Tekin, “Talât Tekin ve Dil, Lehçe, Şive Tartışmaları”, Talât Tekin Makaleler-3 (Hz. E. Yılmaz-N. Demir), Grafiker Yayınları, Ankara 2005, s. 277-284.
[8] A. Bican Ercilasun, “Türk Lehçelerinin Anlaşılmasında Dikkat Edilecek Noktalar”, a.g.e., s. 76-77.
[9] Önder Saatçi, “Irak Türkleri Nasıl Türkmenleşti?”, Türkmeneli, S: 155 (Aralık 2020), s. 23-28.
[10] Gazanfer Paşayev, Irak Türkmen Folkloru, Kerkük Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, s. 27.
[11] Ata Terzibaşı, Yazı Dili Konuşma Dili, Kardeşlik ( الاخاء), Ağustos 1962 (2. yıl- Sayı: 4), s. 27.
[12] Sadettin Buluç, “Kerkük Hoyrat ve Manilerinde Başlıca Ağız Özellikleri”, Makaleler (Haz: Zeynep Korkmaz), TDK Yayınları, Ankara 2007, s. 279.
[13] A. Bican Ercilasun, “Irak Türkleri Dil ve Edebiyatı”, a.g.e., s. 114-116.
[14] Choban Khıdır Haydar, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 1979, s. XI.
[15] Hussin Shahbaz, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 1979, s. VIII.
[16] Suphi Saatçi (Y. K. Vahidoğlu ile birlikte), Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (6. Cilt), TC Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara 1997, s. 155-156.
[17] Gazanfer Paşayev, a.g.e., s. 28.
[18] Gazanfer Paşayev, “Kerkük Dialektinin Fonetikası”, Seçilmiş Eserleri (II. Cilt), Elm Yayınları, Bakü 2003, s. 280.